พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภภิกษุผู้ว่ายากรูปหนึ่ง
ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มี คำเริ่มต้นว่า อติกรมกราจริย ดังนี้.
เรื่องของภิกษุนั้น
จักแจ่มแจ้งในคิชฌชาดก นวกนิบาต. (แต่ในชาดกนี้) พระศาสดาตรัสเรียกภิกษุนั้นมาตรัสว่า
ดูก่อน ภิกษุ มิใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น ที่เธอเป็นผู้ว่ายาก แม้ในกาลก่อน ก็เป็นผู้ว่ายาก
เพราะความที่เป็นผู้ว่ายาก ไม่กระทำตามโอวาท แห่งบัณฑิต จึงถูกหอกแทงถึงสิ้นชีวิต
ดังนี้แล้วทรงนำเอาเรื่อง ในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล
ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ใน พระนครพาราณสี พระโพธิสัตว์ ถือปฏิสนธิในกำเนิดนักฟ้อน
ทางกระโดด เจริญวัยแล้ว ได้เป็นผู้มีปัญญา ฉลาดในอุบาย
ท่านศึกษาศิลปะในทางกระโดดข้ามหอก
ในสำนักแห่งนักโดด ผู้หนึ่ง เที่ยวแสดงศิลปะไปกับอาจารย์ แต่อาจารย์ของท่านรู้
ศิลปะในการโดดข้ามหอก สี่เล่มเท่านั้น ไม่ได้ถึง ๕ เล่ม
วันหนึ่ง
อาจารย์แสดงศิลปะในหมู่บ้านตำบลหนึ่ง เมาเหล้าแล้วพูดว่า เราจักโดดข้ามหอก ๕ เล่ม
ปักหอกเรียงรายไว้
ครั้งนั้นพระโพธิสัตว์จึงกล่าวกะอาจารย์ว่า
ท่านอาจารย์ครับ ท่านไม่ทราบ ศิลปะการโดดข้ามหอก ๕ เล่ม เอาหอกออกเสียเล่มหนึ่งเถิด
ครับ ถ้าท่านขึ้นโดดจักถูกหอกเล่มที่ ๕ แทงตายแน่นอน
แต่
เพราะเมาสุรา อาจารย์จึงกล่าวว่า ถึงตัวเจ้าก็หารู้ขีดความ สามารถของเราไม่ มิได้ยึดถือถ้อยคำของพระโพธิสัตว์
โดยข้าม ไปได้ ๔ เล่ม ถูกเล่มที่ ๕ เสียบเหมือนคนเสียบดอกมะทราง ในไม้กลัดฉะนั้น
นอนคร่ำครวญอยู่
ครั้งนั้นพระโพธิสัตว์กล่าว
กะท่านอาจารย์ว่า ท่านไม่เชื่อคำของบัณฑิต จึงถึงความฉิบหาย นี้ ดังนี้แล้วกล่าวคาถานี้
ความว่า :- "ท่านอาจารย์ ท่านกระทำการเกินกว่า ที่ทำได้ เรื่องนี้ไม่ถูกใจกระผมเลย
ท่านโดดพ้น หอกเล่มที่ ๔ แล้ว ถูกหอกเล่มที่ ๕ เสียบเข้า แล้ว" ดังนี้.
บรรดาบทเหล่านั้น
บทว่า อติกรมกราจริย ความว่า ข้าแต่ท่านอาจารย์ ท่านได้กระทำการที่ล้ำหน้า อธิบายว่า
ได้กระทำการเกินกว่าที่ตนเคยกระทำได้. ด้วยบทว่า มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ นี้ พระโพธิสัตว์แสดง
ความว่า การกระทำของท่านนี้ไม่ชอบใจข้าพเจ้าผู้เป็นอันเตวาสิก ด้วยเหตุนั้น ข้าพเจ้าจึงได้บอกท่านไว้ก่อนทีเดียว.
บทว่า จตุตฺเถ ลิงฺฆยิตฺวาน ความว่า ท่านไม่ตกลงบน ใบหอกเล่มที่ ๔ คือถีบตนข้ามได้.
บทว่า ปญฺจมายสิ อาวุโต ความว่า ท่านไม่เชื่อถ้อยคำ ของบัณฑิต บัดนี้จึงถูกหอกเล่มที่
๕เสียบไว้แล้ว.
พระโพธิสัตว์ครั้นกล่าวคำนี้แล้ว
ก็นำอาจารย์ออกจาก หอก กระทำกิจที่ควรทำให้แล้ว พระศาสดาทรงนำอดีตนิทานนี้มาแล้ว
ทรงประชุมชาดกว่า อาจารย์ในครั้งนั้นได้มาเป็นภิกษุ ผู้ว่ายากนี้ส่วนอันเตวาสิก
ได้มาเป็นเราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาทุพพจชาดกที่ ๖