สติปัฏฐาน 4
เป็นวิธีกำหนดภาวนา หรือตั้งสติสมาธิของบุคคลทั้งหลาย หรือสรรพสัตย์ทั้งหลาย ที่มีกายตั้งทรงที่ไม่เกี่ยวกับลัทธิ หรือการนับถือศาสนา เป็นบทเรียนที่กำเนิดจากประสบการณ์ตรงของผู้ปฏิบัติ หรือทดลองปฏิบัติทำจริงๆ เหมือนกับการเรียนในห้องเรียน หรือการทดลองในห้องทดลอง หรือการทำงานเพื่อเลี้ยงชีพ ก็จะส่งผลให้ผู้ปฏิบัติได้ประสบได้เห็นแจ้งที่เกิดขึ้นเฉพาะตนตามฐานะของแต่ละท่านไม่ได้จำกัดลัทธิศาสนาอันใดเลย เพราะหลักการปฏิบัติไม่ได้อ้างถึงลัทธิหรือศาสนา แต่จะเกี่ยวกับเหตุและผลที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ ไม่ได้เจาะจงว่าผู้ปฏิบัติได้ต้องนับถือศาสนานั้นศาสนานี้ลัทธินั้นลัทธินี้ หรือศีลพรตอย่างนั้นศีลพรตอย่างนี้ จึงจะปฏิบัติได้ผล เพราะเมื่อปฏิบัติได้ถูกต้องก็จะเห็นแจ้งความเป็นจริง ก็จะตั้งมั่นในความเป็นจริงนั้น มีเหตุมีผลตามความจริงนั้นตามความเข้าใจของตน แต่ก็ไม่หนีไปจากผู้ปฏิบัติเก่าก่อนได้กล่าวไว้ ทั้งที่ผู้ปฏิบัติใหม่ไม่เคยศึกษาบทความที่กล่าวมาก่อนหรือเชื่อถือมาก่อน เพราะสติปัฏฐาน 4 เป็นของจริงที่พิสูจน์ได้ มาเริ่มถึงกฎหรือทฤษฏีของสติปัฏฐาน 4 มีดังนี้
          1.พิจารณากายในกาย
          2.พิจารณาเวทนาในเวทนา
          3.พิจารณาจิตในจิต
          4.พิจารณาธรรมในธรรม
คำว่า พิจารณา มีความหมายในทางปฏิบัติเป็นอย่างนี้
อย่างที่ 1. ตั้งความรู้สึก หรือเรียกว่าสติ กำหนดทั้ง 4 ฐานคือ กาย เวทนา จิต ธรรม
อย่างที่ 2. ภาวนาหรือการนึกในใจถึงสิ่งที่กำลังกระทบฐานทั้ง 4 คือ กาย เวทนา จิต ธรรม
คำว่า กาย มีความหมายในทางปฏิบัติเป็นอย่างนี้
อย่างที่  1. ร่างกายของตนเองทั้งหมดถ้ารู้สึกทั่วตัว
อย่างที่  2. ร่างกายส่วนใดส่วนหนึ่งที่กำลังเปลี่ยนแปลงกริยาบทที่รู้สึกชัดเจน
คำว่า เวทนา มีความหมายในทางปฏิบัติเป็นอย่างนี้
อย่างที่ 1. ผลที่เกิดจากสิ่งภายนอกมากระทบร่างกายเช่น ความหนาว ร้อนความเจ็บปวด
อย่างที่ 2. ผลที่เกิดจากร่างกายกระทบร่างกาย เช่น ปวดตามข้อ ปวดกล้ามเนื้อ ปวด เส้น ปวดหัวใจ ฯลฯ
คำว่า จิต มีความหมายในทางปฏิบัติเป็นอย่างนี้
อย่างที่1. อารมณ์ ที่เกิดจากสิ่งภายนอกเป็นเหตุที่ชัด เจนเช่น ความรัก เฉย เกียด ชอบ โกรธ ความเศ้รา ฯลฯ
อย่างที่2. อารมณ์ ที่เกิดจากภายในชัดเจน เช่น ความศรัทธา ความสงบ ความปีติ ความสุข อุเบกขา ความใคร่ในกาม ความงุดหิด ความเศร้าหมอง ความขุ่นข้อง ความไม่สบอารมณ์ ฯลฯ
หมายเหตุ เวทนา กับจิต นั้น บางอย่างความหมายใกล้เคียงกันมาก ในที่นี้พยายามอธิบายแยกกันให้ชัดเจน
คำว่า ธรรม มีความหมายในทางปฏิบัติเป็นอย่างนี้
อย่างที่ 1. ความคิดหรือวิเคราะห์ทางโลกวัตถุ เช่น เรื่องการเมือง เรื่องครอบครัว เรื่องการงานอาชีพ ฯลฯ
อย่างที่ 2. ความคิดหรือวิเคราะห์ทางธรรม เช่น คิดเรื่องกาย คิด เรื่องธาตุ คิดเรื่องศีล คิดเฉพาะ ลมหาย ใจ คิดเฉพาะกะสิน 10 คิดเฉพาะแสงสว่าง การเข้าฌาน หรือสมถะ ทั้งหมด ฯลฯ
เมื่อทราบความหมายอย่างละเอียดของข้อความทั้งหมดแล้ว สามารถรวมความหมายให้ง่ายขึ้นดังนี้ ทุกอย่างที่เกิดขึ้นกับร่างกาย และความรู้สึก ตามธรรมชาติต้องรู้อยู่แล้ว แต่หาได้เกิดปัญญาเห็นแจ้งได้ ดังนั้นจึงต้องพิจารณาสิ่งที่มากระทบให้ทันปัจจุบัน หรือสรุปรวมสั้นๆ ได้ดังนี้ ไม่ว่าอะไรเกิดขึ้นกับร่างกายและจิตใจจะต้องมีสติและพิจารณา(ภาวนา)สิ่งนั้นให้ทันปัจจุบัน
ความหมายของคำว่า ภาวนา แจกแจงได้ดังนี้
1. คำภาวนาของสมถะกรรมฐาน หรือการทำสมาธิ มีทั้งหมด 40 กรรมฐาน ตัวอย่าง การทำกะสินน้ำ อาจจะเอาน้ำมาใส่แก้ว หรือขวดที่ไส หรือในบาตร แล้ววางข้างหน้าในระดับที่มองเห็นได้ชัดเจนห่างประมาณ 1/2 เมตรกว่าๆ ตั้งอยู่ในตำแหน่งที่ไม่ก่อให้เกิดความเกร็งเมื่อนั่งกำหนด มองดูน้ำก็น้อมใจให้เห็นภาพของน้ำเหมือนกับน้ำที่ตั้งไว้ข้างหน้าในขณะที่หลับตา แต่เนื่องจากระยะแรกภาพของน้ำจะทรงอยู่ได้ชั่วขณะเดียวเมื่อน้อมใจให้เห็นภาพนานๆ เข้าก็จะทรงภาพน้ำได้นานขึ้น แต่มีอีกอย่างหนึ่งที่ประคองให้ภาพน้ำทรงอยู่ได้นานคือ คำภาวนา ถ้าเป็นกะสินน้ำก็จะภาวนาว่า อาโป อาโปๆ หรือ น้ำ น้ำๆ ประคองภาพน้ำนั้นไว้ ไม่ว่าจะมีอะไรเกิดขึ้นไม่สนใจ สนใจแต่ ภาวนาว่า น้ำๆอย่างเดียว ให้เป็นอารมณ์เดียว นี้เป็นความหมายของคำภาวนาของสมถะกรรมฐาน
2. คำภาวนาของวิปัสสนากรรมฐาน ต่างกับคำภาวนาของสมถะคือ ต้องมีสติกำหนดรู้ให้ทันสิ่งที่เกิดขึ้นของกายและจิตเป็นปัจจุบัน และคำภาวนาต้องภาวนาตามความหมายของของสิ่งที่เกิดขึ้นหรือเรียกว่าพิจารณาก็ได้ แต่ก็ต้องมีฐานที่ชัดเจนที่ต้องกำหนดเป็นหลัก เช่นบางท่านรู้สึกทั่วร่างกายเด่นชัด ก็ตั้งสติทั่วร่างกายภาวนาว่า นั่งๆ หรือ นั่งอยู่ หรือ นั่งหนอ ตามแต่ถนัด บางท่านรู้สึกที่ผนังท้องชัดเจนก็ตั้งสติที่ท้องภาวนา พองหนอ ยุบหนอ หรืออย่างอื่นก็ได้ที่มีความหมายเดียวกัน บางท่านได้ยินเสียงที่หูเป็นหลักก็ตั้งสติทีหู อาจภาวนาว่า ได้ยิน หรือ ได้ยินหนอเป็นหลัก บางท่านดูลมหายใจกระทบปลายจมูกจนชำนาญก็ตั้งสติที่กระทบ ก็กำหนดรู้ว่าลมกระทบเข้านานก็รู้ว่ากระทบเข้านาน ลมกระทบเข้าสั้นก็รู้ว่ากระทบเข้าสั้น ลมกระทบออกนานก็รู้ว่ากระทบออกนาน ลมกระทบออกสั้นก็รู้ว่ากระทบออกสั้น แล้วจะมีคำภาวนา กระทบออก กระทบเข้า เป็นตัวหล่อเลี้ยงสติก็ได้ตามแต่อุบาย เมื่อตัดสินใจใช้คำภาวนาอย่างใดแล้วก็ใช้คำภาวนานั้นเสมอเมื่ออาการอย่างอื่นสงบ ในขณะที่ภาวนาฐานหลักอยู่ถ้าเกิดมีอาการอื่นที่เด่นชัดกว่า ก็เอาสติไปตั้งบริเวณในส่วนนั้น แล้วภาวนาตามอาการอย่างนั้นเช่น ถ้าเกิดปวดหัวเข่าขณะนั่งอยู่ก็เอาสติตั้งที่หัวเข่าแล้วภาวนา ปวดหัวเข่าๆ หรือ ปวดหนอ หรือกำหนดรู้ในความปวดนั้น ตามถนัด ถ้าเกิดฟุ้งซ่าน ก็เอาสติไปกำหดรู้อารมณ์นั้น แล้วภาวนาว่า ฟุ้งซ่านๆ หรือฟุ้งหนอ หรือกำหนดรู้ความฟุ้งซ่านนั้น ตามแต่ถนัด ถ้าอาการเหล่านี้สงบลงและไม่เด่นชัด ก็ไปภาวนาตามฐานหลักตามปกติ แต่มีสิ่งที่สำคัญมากที่สุดที่จะต้องพึงสังวรไว้ว่า ทุกอย่างที่เกิดขึ้นจะต้องไม่ไปปรุงแต่งในอาการนั้นหรืออารมณ์นั้น ให้เพียงแต่สักแต่ว่ารู้แล้วมีสติกำหนดภาวนาว่าตามอาการนั้นๆ เมื่อกำหนดอย่างนี้ทุกเวลาทุกวินาทีสติก็จะมีความรวดเร็วขึ้นปัญญาเห็นไตรลักษณ์ ก็จะรู้ตามเร็วขึ้นก็จะเห็นแจ้งตามความจริงของร่างกายและจิตใจ จะละคลายความยึดมั่นถือมั่นไปเรื่อยๆ เห็นแจ้งความเป็นจริงในไตรลักษณ์ ศีลก็ไม่ต้องไปยึดมั่นถือมั่นจนกลายเป็นฐิติ เพราะใจและการกระทำจะ ไม่ล่วงละเมิดศีลเองไม่ต้องไปบังคับตน เหมือนเวลาที่ผ่านไปแล้วจะให้มันคืนกลับมาไม่ได้ เช่นเดียวกันผู้ที่ละความโกรธและกามได้แล้วจริง ความโกรธและกาม ก็จะไม่ปรากฏให้เห็นในจิตใจที่จะส่งผลออกมาทางร่างกายและวาจา ไม่จำเป็นต้องบังคับเลยเพราะไม่มีอะไรให้บังคับ ต่างกับบุคคลธรรมดาทั่วๆ ไป
ที่อธิบายมาเพียงคร่าวๆ ของสติปัฏฐาน 4 เท่านั้น ส่วนรายละเอียดและวิธีการละเอียดมีอีกมากจะไม่ขอกล่าว
การเริ่มวิปัสสนากรรมฐานของบุคคล
     1.บุคคลธรรมดาหรือผู้ที่มีสมาธิขั้นสูงสุดในระดับอุปจารสมาธิ ต้องมาเริ่มต้นที่ขนิกะสมาธิเสมอตามที่กล่าวมาข้างต้น
     2.บุคคลที่เป็นฌานลาภีบุคคล สามารถยกฌานเป็นบาทขึ้นสู่วิปัสสนาญาณได้ แต่ถ้าผู้ที่ไม่มีวสีหรือทรงฌานไม่ได้ ก็ต้องเริมต้นเหมือนที่กล่าวมาข้างต้น

การยกฌานเป็นบาทขึ้นสู่วิปัสสนาญาณ ทำได้ดังนี้
บุคคลที่ทำได้ดังนี้ต้องเป็นผู้มีความชำนาญเข้าฌานออกฌานเรียกว่า วสี ครั้งแรกสุดให้เข้าฌานจนสูงสุดของตนก่อน แล้วถอยออกมาที่ละฌานแล้วเข้าไปอีกจนฌานสูงสุด ทำอย่างนี้จนชำนาญ เมื่อชำนาญแล้วเวลาเข้าออกแต่ละอัปปะณาสมาธิของฌานจะต้องมีองค์ฌานคือ วิตกวิจารณ์ ปีติ สุข อุเบกขา(เอกาตา)
บางท่านมีปัญญามาก ญาณทัสสนะจะบังเกิดขึ้น 1.ละลึกซาติได้ 2.เห็นการจุติและปฎิสนธิของสัตว์ทั้งหลาย แล้วน้อมเข้าสู่ตนเอง ปัญญาแจ่มแจ้งในไตรลักษณ์ 3.เกิดญาณละกิเลสในสันดาน (หรือละกิเลสจนหมดสิ้น เป็นพระอรหันต์)
แบ่งเป็นระดับดังนี้
ฌานที่ 1. มี วิตกวิจารณ์ ปีติสุขอุเบกขา(เอกาตา)
ฌานที่ 2. มี ปีติ สุข อุเบกขา(เอกาตา)
ฌานที่ 3. มี สุข อุเบกขา(เอกาตา)
ฌานที่ 4. มี อุเบกขา(เอกาตา)
เมือเข้าองค์ฌานแต่ละฌานก็ต้องมีสติกำหนดพิจารณาอารมณ์ขององค์ฌานนั้น ถ้าเพียงแต่รู้เฉยๆ สติยังน้อยอยู่ก็ให้มีคำภาวนามีวิตกวิจารณ์ๆ มีปีติๆ มีสุขๆ มีอุเบกขาๆ ตามองค์ฌานที่เด่นชัดของแต่ละฌานพิจารณาอย่างนี้เข้าออกๆ และพิจารณาให้เห็นความไม่เทียงแท้ขององค์ฌานที่อยู่ภายใต้กฏของไตรลักษณ์ ก็จะเห็นแจ้งตามความเป็นจริงของธรรม ถอนความยึดมั่นถือมั่นไปได้ ตามธรรมดาแล้วผู้มีฌานย่อมมีกำลังมากกว่าบุคคลธรรมดา เมื่อมีความพร้อมก็จะละได้อย่างรวดเร็ว แต่การจะละได้หรือไม่ได้นั้น ก็ขึ้นอยู่กับโอกาส(บารมี)ของแต่ละท่านไม่ว่าจะเป็นบุคคลธรรมดา หรือผู้ได้ฌานมาก่อน
บุคคลที่ได้ฌานต้องเป็นผู้มีความชำนาญเข้าฌาณออกฌานเรียกว่า วสี ครั้งแรกสุดให้เข้าฌาณจนสูงสุดของตนก่อน แล้วถอยออกมาที่ละฌาณแล้วเข้าไปอีกจนฌาณสูงสุด ทำอย่างนี้จนชำนาญ เมื่อชำนาญแล้วเวลาเข้าออกแต่ละอัปณาสมาธิของฌาณจะต้องมีองค์ฌาณคือ วิตกวิจารณ์ ปิติ สุข อุเบกขา(เอกาตา)
บางท่านมีปัญญามาก ญานทัสสนะจะบังเกิดขึ้น 1.ละรึกซาติได้ 2.เห็นการจุติและปฎิสนธิของสัตว์ทั้งหลาย แล้วน้อมเข้าสู่ตนเอง ปัญญาแจ่มแจ้งในไตรลัษย์ 3.เกิดญานละกิเลสในสันดาน (หรือละกิเลสจนหมดสิ้น เป็นพระอรหัตต์)

ทางสายเอก ทางสายกลาง
อันเป็นทางสู่ความความเป็นพุทธะ
ชื่อเรื่องนั้นยาว ส่วนความหมายก็ครอบคลุมทั้งหมดของธรรมอันเป็นหนึ่งเดียวของพุทธศาสนา คือทางเดินสู่นิพพาน สำหรับผู้ที่ศึกษาธรรมมากก็สามารถเข้าใจความหมายตามชื่อเรื่องได้เลย สำหรับผู้ที่เริ่มศึกษาหรือเริ่มปฏิบัติธรรมหรือผู้ปฏิบัติธรรมแล้วแต่ยังไม่ศึกษา ลองอ่านศึกษาดูก็จะเข้าใจ แต่จะถึงความเป็นพุทธะนั้นจะต้องปฏิบัติ คือปฏิบัติธรรมบวกกับความเห็นถูก หรือมีปัญญาจนกระทั้งถึงความเป็นพุทธะ เอาละผู้ใดปารถนาความเป็นพุทธะ(ไม่ใช่เป็นพระพุทธเจ้า แต่มีสภาพเช่นเดียวกับพระพุทธเจ้าคือนิพพานเป็น นิพพานเป็นคือผู้ถึงนิพพานแต่ยังมีชีวิตอยู่) ก็ให้ลองศึกษาดูตลอดสาย เอาละข้าพเจ้าจะอธิบายความหมายตามหัวข้อเรื่อง เพื่อแจกแจงให้ชัดเจนเพื่อนำไปสู่ความเข้าใจและแตกฉานในภายหลัง
ส่วนแรกคือทางสายเอก คำว่าทางสายเอกก็คือ ทางสายใหญ่และทางสายเดียวเท่านั้นตามความหมาย เพื่อไม่ให้เป็นที่กังขาสำหรับผู้ที่อยู่ทางสายอื่นตามที่ตนเองคิด ก็ขอให้ปรับความคิดก่อนที่จะมีอคติ เพื่อให้มีการเชื่อมต่อของแนวคิดโดยไม่ติดขัด การปฏิบัติทุกอย่างหรือทุกทางที่มีความเข้มแตกต่างกันของพุทธศาสนาดูเหมือนว่ามันมีอยู่หลายแบบก็จริง แต่มีความหมายอันเดียวกันคือละความชั่วทำแต่ความดี เช่นในกรณีของ ทาน ศีล ส่วนแนวทางปฏิบัติสมาธิก็ต่างๆ กันไปหลากหลายจนมีสำนักหลายสำนัก แต่มีความหมายอันเดียวกัน คือทำใจให้สงบสว่างและผ่องใส ดังนั้นเมื่อรวมความหมายและเจตจำนงของพระพุทธศาสนา คือ "ทำความดี ละความชั่ว ทำใจให้สงบสว่างและผ่องใส" ซึ่งทางสายเอกก็อยู่ในส่วนนี้ แต่เป็นทางสายเดียวในการปฏิบัติธรรมอบรมสมาธิ อบรมปัญญา เพื่อถึงความเป็นพุทธะหรือนิพพาน เมื่อมาถึงจุดนี้ บางท่านคงสงสัย ว่าทางสายเอกคืออะไร? ข้าพเจ้าขอกล่าวในที่นี้ทางสายเอกก็คือ สติปัฏฐาน 4 ดังที่พระพุทธองค์ทรงตรัสไว้ว่าเป็นทางสายเดียวหรือสายใหญ่ที่จะถึงซึ่งมรรคผลนิพพาน พอถึงตรงนี้บางท่านสงสัยต่ออีกว่า สติปัฏฐาน 4 คืออะไร เพราะไม่ได้ยินได้ฟังมาก่อนหรือได้ยินได้ฟังมาแล้วแต่จำไม่ได้หรือไม่เข้าใจความหมายหรือยังไม่กระจ่างแจ้ง ข้าพเจ้าจะแจกแจงให้ท่านได้ทราบตามที่ข้าพเจ้าสามารถรู้และเข้าใจ สติปะฐาน 4 คือการใช้สติพิจารณาใน 4 ฐาน และฐานทั้ง 4 ก็ได้แก่ 1)กาย 2)เวทนา 3)จิต 4)ธรรม ถ้าจัดเป็นหัวข้อให้ชัดเจน
สติปะฐาน 4 คือ
          1)พิจารณากายในกาย
          2)พิจารณาเวทนาในเวทนา
          3)พิจารณาจิตในจิต
          4)พิจารณาธรรมในธรรม
บางท่านพอมาถึงตรงนี้ก็ยังไม่เข้าใจความหมายของคำแต่ละคำ เหมือนกับข้าพเจ้าตอนสมัยเรียนอยู่อ่านผ่านตาตั้งหลายครั้งหลายคลา แต่หาเข้าใจได้ไม่ จนเมื่อปฏิบัติธรรม จริงๆ มากๆ ก็เข้าใจขึ้น ซึ่งถ้าข้าพเจ้าเข้าใจความหมายนี้ก่อน ก็คงไม่ลำบากในการปฏิบัติธรรม แบบวัวตาบอดออกเดินทางหากิน ความจริงเรื่องสติปัฏฐาน 4 แบบอธิบายความหมายแต่ละคำข้าพเจ้าเคยเขียนอธิบายไปแล้วดังนั้นใน คราวนี้จะไม่เขียนละเอียดอย่างนั้น แต่จะมุ่งเข้าสู่การปฏิบัติจริงๆ แต่ถึงอย่างไรก็ต้องอธิบายความหมายเบื้องต้นกันก่อน ในข้อแรกคือ พิจารณากายในกาย
คำว่า พิจารณา ในที่นี้หมายถึง รู้สึกทั่วพร้อม ซึ่งก็คือสติ หรืออาจจะหมายถึงอีกอย่างคือ ภาวนา ซึ่งก็คือการรู้ทั่วพร้อมทั่งภาวนาตามความหมายของความรู้สึกนั้น จึงจะเป็นสติปัฏฐาน 4 หรือวิปัสสนากรรมฐาน
คำว่ากาย ก็คือส่วนต่างๆ ของร่างกาย หรือร่างกายทั้งหมดทีสามารถรู้สึกได้ในช่วง นั้นๆ หรือขณะนั้นๆ อาจจะเป็นส่วนใดส่วนหนึ่งของร่างกายที่รู้สึกชัดเจนหรือ ส่วนที่กำลังเคลื่อนไหว
ดังนั้น 1)พิจารณากายในกาย มีความหมายดังนี้ ตามที่พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติ คือให้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อม ในขณะเดิน ขณะยืน ขณะนั่ง ขณะนอน ซึ่งเป็นกริยาบทใหญ่ แล้วพระองค์ทรงเน้นลงไปอีกในกริยาบทย่อย คือให้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อมขณะที่กำลังนุ่งสบง รัดสายประคด นุ่งห่มจีวร ก็คือขณะนุ่งห่มเสื้อผ้า ซึ่งพระองค์ทรงเน้นลงไปอีก ให้รู้สึกตัวทั่วพร้อม ขณะเอี่ยวตัวหรือทุกส่วนของร่างกายที่กำลังเคลื่อนไหว ขณะพูดขณะดู ขณะทานอาหารหรือฉันอาหาร ดังนั้นสามารถตีความหมายได้คือ ให้มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อมในทุกกริยาบท ซึ่งความหมายก็คือการพิจารณากาย ส่วนคำว่าในกาย นั้นจะเข้าใจเองเมื่อพิจารณาละเอียดและมากเข้า แต่ในยุคนี้สมัยนี้ภาษาและการศึกษาทางความคิดมันก้าวไกลไปแล้ว สามารถเปรียบเทียบเชิงภาษาได้ให้เข้าใจ แต่จะเห็นจริงหรือถึงจริงในมรรคผลนิพพานนั้นต้องปฏิบัติกัน
มาดูความหมายว่า กายในกายกัน ขอให้ท่านทำความเข้าใจให้ดี กายอันแรกก็คือส่วนต่างๆ ของร่างกาย ส่วนกายส่วนที่ 2 ในกาย คือตัวรู้หรือความรู้ในความรู้สึกของร่างกายส่วนนั้นๆ ในขณะนั้นๆ เมื่อเข้าใจในส่วนนี้แล้วก็สามารถพิจารณากายในกายได้ทันที่ เมื่อมาถึงตรงนี้บุคคลส่วนมากคงจะเข้าใจในการปฏิบัติ แต่จะปฏิบัติหรือไม่อยู่ที่ความตั้งใจของท่าน และมีอีกอย่างหนึ่งของท่านผู้ปฏิบัติสติปะฐาน 4 ต้องรู้ต้องเข้าใจ คือกฎไตรลักษณ์ ซึ่งเป็นกฎที่พระพุทธองค์ทรงตรัสไว้ว่า ทุกสรรพสิ่งในโลกนี้ อยู่ภายใต้กฏไตรลักษณ์
มาดูกฎไตรลักษณ์ก่อนว่าคืออะไร กฎไตรลักษณ์มีอยู่ 3 ข้อ คือ 1)อนิจจัง 2)ทุกขัง 3)อนัตตา ซึ่งสามารถแปลความหมายได้ดังนี้
     1)อนิจจัง คือความไม่เทียงหรือมีการเปลี่ยนแปลง
     2)ทุกขัง คือทนอยู่ไม่ได้หรือตั้งอยู่ไม่ได้
     3)อนัตตา คือไม่เป็นตัวเป็นตนหรือยึดมั่นถือมั่นไม่ได้
พอมาถึงตรงนี้ หัวใจของการพัฒนาตนเพื่อถึงซึ่งธรรมอันเกษมที่เรียกว่ามรรคผลนิพพานคือ กฏไตรลักษณ์ กับสติปะฐาน 4 เมื่อกล่าวถึงตรงนี้ต้องกล่าวต่ออีกเรื่องหนึ่งคือเรื่องของพละ 5 ประการ คือความพร้อมที่จะถึงธรรม ท่านอาจสงสัยว่าพละ 5 คืออะไรอีกละ! ทำไม่มันเยอะจัง ข้าพเจ้าขอแถลงหรือแจ้งให้ท่านทราบว่า ท่านทีจะปฏิบัติธรรมจริงๆ ไม่ต้องมาเรียนรู้ตรงนี้ก็ได้ คือปฏิบัติไปตามสติปัฏฐาน 4  เห็นเป็นจริงตามกฏไตรลักษณ์ ก็จะเข้าใจไปทีละนิดเองซึ่งอาจไม่สามารถบอกกล่าวกับผู้ใดได้ และเมื่อมีข้อสงสัยก็มีกาลเวลาสิ่งแวดล้อม และธรรมชาติเป็นผู้สอน แต่สำหรับยุคนี้สมัยนี้ มนุษย์มีการศึกษาทางจิตมยปัญญากันมาก ดังนั้นจึงต้องอธิบายให้ละเอียดเพื่อทำความเข้าใจก่อน แล้วค่อยประสานทางความคิดให้มาปฏิบัติธรรมจริง ดังนั้นจึงขอกล่าวเรื่องพละ5 สำหรับผู้ต้องการศึกษา แต่ผู้ทีจะปฏิบัติไม่ต้อง ผู้ที่ต้องการศึกษาเมื่อต้องการปฏิบัติต้องมีพละ 5 พร้อมคือ
             1.มีศรัทธรา ต่อการปฏิบัติสติปัฏฐาน 4 ว่าเป็นวิธีทางที่ถูกต้องเพื่อถึงซึ่งนิพพาน
             2.มีความเพียร ไม่ทอดธุระในการพิจารณา หรือพิจารณาสติปัฏฐาน 4 ทุกขณะ
             3.มีสติ คือปลูกความรู้สึกหรือตั้งความรู้สึกในสติปัฏฐาน 4 อยู่ทุกเวลา
             4.มีสมาธิ คือมีความตั้งมั่นแน่วแน่ในการปฏิบัติไม่วอกแวก
             5.มีปัญญา ตรงนี้และมีความหมายมากที่สุดซึ่งก็คือ ความเห็นความเข้าใจถูกตรงนี้ละ จะเป็นสัมมาฐิติถ้าเข้าใจในกฏไตรลักษณ์ และผลของการกระทำหรือกฎของกรรม รวมความแล้วคือ ดำรงค์ตนให้พอเหมาะพอดี ถ้าพูดถึงความพอเหมาะพอดีนั้นทำให้เกิดความเข้าใจได้อยากอยู่เหมือนกัน เพราะมีบางท่านเอาคำว่าพอเหมาะพอดี มาทำลายความเพียร(ความเพียรไม่ใช่ความพยายาม) ก็เป็นไปได้ ถ้ากล่าวถึงปัญญาในการปฏิบัติก็คือความพอเหมาะพอดีในช่วงขณะนั้น ไม่ให้ตึงหรือหย่อนเกินไป คือมี สติสัมปัญญะคอยปรับให้พอเหมาะพอดีเป็นขณะๆ ไป เป็นอันว่าองค์ประกอบของสติปัฏฐาน 4 ก็มีแล้ว ต่อไปจะกล่าวสติปัฏฐาน 4 ข้อที่ 2

สติปัฏฐาน 4 ข้อที่ 2 คือ พิจารณาเวทนาในเวทนา อันความหมายของคำว่าพิจารณาก็รู้แล้ว
คำว่า เวทนา ได้แก่สิ่งเหล่านี้ ความสุข ความทุกข์ ความเศร้าโศกเสียใจ ความเฉย ความรัก ความเจ็บ ความปวด ความร้อน ความหนาว ความทรมาน ความสบาย ความไม่สบาย รวมความแล้ว เวทนาแบ่งเป็นส่วนใหญ่ได้ 3 ส่วน คือ สุขเวทนา ทุกขเวทนา และ ไม่สุขไม่ทุกขเวทนา และเวทนาแบ่งเป็นส่วนใหญ่ได้ 2  ส่วน
1.เวทนาที่เกิดจากรูป หรือร่างกายกับ สิ่งแวดล้อม หรือกล่าวได้อีกอย่างหนึ่งคือร่างกายกับธรรมชาติของวัตถุ เช่น ความร้อน ความเย็น ความป่วยไข้ ความเจ็บปวด เกี่ยวกับร่างกาย ซึ่งเป็นเวทนาที่คู่กับโลกของวัตถุ เมื่อเกิดมาเป็นมนุษย์ย่อมหลีกเลี่ยงไม่ได้เป็นธรรมดา
2.เวทนาที่เกิดจากการเข้าไปยึดครอง ยึดมั่นถือมั่น เป็นตัวเป็นตนของตนเอง ได้แก่ความรัก ความใคร่ ความเศร้าโศกเสียใจ ความงุดหิดรำคราญ และความสุข ความทุกข์ทีเข้าไปยึดมั่นเป็นตัวเป็นตน
เป็นอันว่าท่านคงเข้าใจกับคำว่า เวทนา ดีขึ้น แต่ก็ยังสงสัยต่อกับคำว่า ในเวทนา ข้าพเจ้าขอขยายให้ท่านทราบว่า ในเวทนา ก็คือความรู้ในเวทนานั้น หรืออีกนัยหนึ่งก็คือสติที่เข้าไปพิจารณารู้ในเวทนานั้นๆ ตามกฏของไตรลักษณ์
สติปะฐาน 4 ข้อที่ 3 คือ พิจารณาจิตในจิต มาดูความหมายคำว่าจิตก่อน
จิต เป็นเรื่องที่อาจจะลึกขึ้นเข้าใจได้ยากหน่อยสำหรับบุคคลทั่วๆ ไป เพราะบุคคลทั่วๆ ไปไม่คอยมามองหาถึงจิตที่ครองร่างกายอยู่ แต่จะไปมองถึงความยากได้หรือไม่ยากได้ของตนเองเสียมากกว่า แต่จะอธิบายเพื่อให้เข้าใจโดยรวม
คำว่าจิต ก็คือตัวรู้สึกล้วนๆ เช่น ความสงบ(เรียกว่าจิตสงบ) ความฟุ้งซ่านงุดหิด(เรียกว่าจิตไม่สงบ) ความเศร้าหมอง(เรียกว่าจิตเศร้าหมอง)  ความร้าเริงแจ่มใส(เรียกว่าจิตแจ่มใส) นี้เป็นสภาวะจิตที่ทุกคนประสพพบมาทั้งนั้น ที่นี้จะมากล่าวถึงจิตที่จะบังเกิดขึ้นเฉพาะผู้ปฏิบัติสมถะสมาธิ หรือสติปะฐาน 4 (วิปัสสนากรรมฐาน) ถึงระดับหนึ่งๆ ได้แก่ วิตกวิจารณ์ ปีติ สุข เอกคะตา(อุเบกขา) จิตก็แบ่งเป็น 2 ส่วนใหญ่คือ
1.จิตที่เป็นภาวะธรรมดาของธรรมชาติ คือเมื่อปฏิบัติธรรมถึงระดับใดระดับหนึ่ง ก็จะได้ผลออกมา เป็น วิตกวิจารณ์ หรือปีติ หรือ สุข หรือเอกคะตา ตามฐานะ
2.จิตที่เข้าไปถือมั่นยึดถือเป็นตัวเป็นตน ในผลของการปฏิบัตินั้น จนมีความเห็นความเข้าใจว่า สุขขัง นิจจัง อัตตา สวนทาง กับกฎไตรลักษณ์โดยสิ้นเชิง เป็นอันว่าติดในบ่วงของจิตไม่สามารถหลุดพ้นไปได้ ข้อความตรงส่วนนี้อาจจะทำให้บางท่านมีอคติต่อบทความนี้ก็ได้ แต่ถ้าเป็นผู้ฉลาดย่อมมีใจกว้างพอที่จะรับรู้ และศึกษาในส่วนที่ต่างจากความคิดเห็นที่เป็นอยู่ แต่มีข้อยกเว้นอย่างหนึ่ง ถ้าผิดไปจากกฎจากธรรมที่พระพุทธองค์ทรงตรัสไว้ ไม่ต้องไปศึกษาเป็นดีกว่า ไม่ใช่ว่าข้าพเจ้ายึดถือลัทธิแต่เป็นการ แนะนำเท่านั้น
คราวนี้ก็มาถึงคำว่า ในจิต ก็คือให้มีความรู้ทั่วพร้อมในจิตนั้นๆ กล่าวได้อีกอย่างหนึ่งคือการมีสติอยู่พิจารณาในจิตนั้นๆ ในสภาพของกฎไตรลักษณ์
สติปัฏฐาน 4 ข้อที่ 4 พิจารณาธรรมในธรรม มาดูความหมายของคำว่าธรรมก่อน
คำว่า ธรรม ได้ยินได้ฟังกันบ่อย แต่ความหมายจริงในแง่ของการปฏิบัติมีน้อยคนที่เข้าใจ ข้าพเจ้าจะอธิบายให้ท่านได้ทราบ ธรรม ก็คือความคิด หรือความเข้าใจ หรือปัญญา(นิพพาน) หรือการจินตนาการปรุงแต่งของอารมณ์ หรือการปรุงแต่งของจิตเกี่ยวกับความนึกคิด ธรรมตรงส่วนนี้แยกได้ 2 อย่าง คือ 1.ธรรมที่เป็นกุศล และ 2.ธรรมที่เป็นอกุศล แล้วธรรมยังแบ่งได้เป็น 2 ส่วน คือ
1.ธรรมที่เป็นภาวะปกติ เช่น มนุษย์ย่อมมีความนึกคิด และความเข้าใจ เป็นธรรมดา
  2.ธรรมที่เข้าไปยึดมั่นถือมั่นเป็นตัวเป็นตน เกิดเป็นการเข้าใจผิดจากธรรมอันเกษม(ความไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งทั้งปวง)
คราวนี้ก็มาถึงคำว่า ในธรรม ก็คือให้มีความรู้ทั่วพร้อมในธรรมนั้นๆ กล่าวได้อีกอย่างหนึ่งคือการมีสติอยู่พิจารณาในธรรมนั้นๆ ในสภาพของกฎไตรลักษณ์
เมือมาถึงตรงนี้ก็คงเข้าใจกับ ทางสายเอกแล้ว ซึ่งก็คือสติปัฏฐาน 4 ข้าพเจ้าก็จะเริ่มอธิบายถึงทางสายกลาง เพราะว่าถ้ามีทางสายเอกอย่างเดียว ทางนั้นอาจจะมีปัญหาเพราะมีความเพียรจนกลายเป็นความพยายามอันแรงจัด จนทำให้ไปไม่ถึงจุดหมายเพราะเกิดความท้อแท้ในภายหลัง หรืออาจจะเกิดความหย่อนยานในการปฏิบัติจนทำให้ไม่สามารถถึงจุดหมาย ดังนั้น จึงจำเป็นต้องมีทางสายกลางขึ้นมา เพื่อปรับการปฏิบัติให้เข้าที่เข้าทาง อาจจะมีบางท่านถามว่าทางสายกลางปฏิบัติกันอย่างไรละ? ข้าพเจ้าขอแจกแจงให้ทราบว่า จะว่าเป็นการปฏิบัติก็ไม่ถูกต้องแท้จริง เพราะเป็นบทความ หรือบทธรรม หรือคติสอน ของผู้ที่มีประสบการณ์มาก่อนเช่นพระอริยะซึ่งมีพระพุทธเจ้าเป็นประธาน ข้าพเจ้าจะกล่าวถึงบทธรรมอันเป็นทางสายกลางเพื่อเป็นแบบอย่างเท่านั้น มีดังนี้
1.ทางสายกลางของพระพุทธเจ้า การปฏิบัติธรรมเปรียบเหมือน พิณ 3 สาย ถ้าตึงเกินไปก็ทำให้เสียงไม่ไพเราะและสายซอขาดได้ง่าย ถ้าหย่อนเกินไปทำให้ไม่มีเสียง แต่ถ้าพอดีๆ ได้ทั้งเสียงไพเราะและสายก็ไม่ขาด ทำให้พระองค์ซึ่งเคยปฏิบัติแบบทรมาน หันมาปฏิบัติแบบมัชฌิมาปฎิปทา และหลังจากนั้นพระองค์ได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า
2.ทางสายกลางของพระอริยะ ทุกสรรพสิ่งเมื่อมีเกิดขึ้นก็ต้องตั้งอยู่และดับไปเป็นธรรมดาเมื่อมีความสงบ และไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งทั้งปวง
3.ธรรมที่ปรับเข้าสู่ทางสายกลาง
3.1 อิตัปปัสยะตา คือ เป็นเช่นนั้นเอง ให้ภาวนาจนเข้าใจก็จะเห็นความเป็นกลางของจิตในการปฏิบัติธรรม
3.2 สักแต่ คือ เมื่อเห็นสักแต่เห็น เมื่อได้ยินสักแต่ได้ยิน เมื่อรู้สักแต่รู้ ภาวนาให้เป็นปัจจุบันจนว่างจากตัวตน(วางอัตตา)ที่แท้จริง
3.3 การใช้สติกำหนดในสติปัฏฐาน 4. กระทำเพียงแต่สักกำหนดอาการหรือ ความรู้สึกที่เป็นจริงไม่ปรุงแต่งให้เกิดความยากเป็น หรือไม่ยากเป็นในอาการ หรือในความรู้สึก หรือในการกำหนดนั้นๆ
มาถึงช่วงสุดท้าย ข้าพเจ้าสาธยายมาถึงตรงนี้ท่านทั้งหลายคงได้หลักปฏิบัติที่ครบบริบุณร์ ในการที่จะปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน ตามแนวของพระพุทธเจ้า คือปฏิบัติตามสติปัฏฐาน 4 เข้าใจในกฏไตรลักษณ์ และทางสายกลาง มีพุทธบัญญัติรับรองไว้ว่า ถ้าผู้ใดมีความไม่ประมาท ปฏิบัติตามสติปัฏฐาน 4. ติดต่อกัน อย่างช้าที่สุดภายในเวลา 7 ปี ก็จะถึงมรรคผลนิพพาน(พุทธะ)ไม่ขั้นใดก็ขั้นหนึ่งแน่นอน
เมื่อกล่าวถึงตรงนี้แล้วก็มีแต่การปฏิบัติจริงๆ เท่านั้นเพื่อรอการพิสูจน์ของท่าน

ผู้ที่ผิดศีลปาราชิกทั้งหลาย แต่แฝงกายอยู่ในหมู่สงฆ์
จงฟังข้าเถอะจะปลดปลง ลดทุกข์ลงจากใจได้มากมาย
บวชเป็นชีประขาวก็สบาย หรือกลับกลายเป็นฆารวาสก็ไม่สาย
ประการเเรกคือใจผ่อนคลาย เพราะคลายเครียดคลายทุกข์ในดงพระ
ประการสองเมื่อประกอบกรรมดี ยามตายเป็นผีย่อมมีสุขบ้างนะ
ประการสามเมื่อปฏิบัติลดละ ลดมานะพระนิพพานไม่ปิดกั้น
จงตรองดูเถิดท่านทั้งหลาย อย่าทำลายตนด้วยผลกรรมนั้น
เพราะทุกข์นั้นเกิดจากการยึดมั่น ละฐานะนั้นเถิดเพื่อตนเอย

เข้าใจจริงในธรรมที่กล่าวสอน จะสะท้อนเป็นปีติให้สดใส
แต่อย่ายึดติดผู้สอนจนคลั่งไคล เพราะจะไกลจากธรรมอันแท้จริง
เพียงปฏิบัติตามมิให้ผิด ใช้สติปัญญาพิจารณาทุกสิ่ง
เข้าถึงธรรมเป็นธรรมจริงจริง จะไม่หลงวิ่งยึดติดตัวตนบุคคล

ธรรมควรน้อมนำมาเป็นหลัก ไม่จมปลักเชื่อในตัวบุคคล
ถึงกล่าวธรรมแต่หลอกลวงไม่หลงกล ไม่นำตนไปบำเรอผู้กล่าวธรรม
ผู้มีธรรมสอนธรรมด้วยใจแน่ มิเห็นแก่ลาภยศที่น้อมนำ
เพราะรู้เข้าใจในผลของกรรม ที่จะทำให้เศร้าหมองมิถึงที่สุด

อ่านหน้าต่อไป 302.html กลับไปหน้าแรก 100.html